Prof. Dr. Mustafa Koç
Kişiliğimiz ve fiziksel sağliğimiz:koroner kalp hastaliği ve a tipi kişilik
Son yüzyılda Kanadalı ünlü bir fizikçi olan Sir William Osler (1849-1919) yaşadığımız yüzyılda kişilik ve kalp krizleriyle ilgili nelerin öğrenileceğini önceden öngörmüştür:
Erken kalkıp geç yatan, kılı kırk yaran, ticari, iş ya da politik yaşamında başarı için çabalayan biri yirmi beş ya da otuz yıllık didinmeden sonra muhtemelen tatmin olmuş bir şekilde şunları söyleyeceği bir noktaya erişmiş olacaktır, “Uzun yıllardır birçok şey kazanıp biriktirdin; keyfine bak”, aslında iş işten geçtiğinin farkında olmayarak.
Koroner Kalp Hastalığı Batı dünyasında diğer tüm hastalıklardan daha çok kişinin ölümüne sebep olmuştur. Amerikada 45 yaşının üzerindeki insanların yarısından fazlasının ölümünün sebebi bir çeşit kalp ya da dolaşım problemidir (Lachman, 1972; Weiner, 1977; Gillum, 1994; Eriksson, 1995). Kalp krizi ve ani ölümlerin pek çoğunun altında yatan durum arterioskleroz koroner arterlerin iç duvarlarındaki yağlanmadır. Bu tip bir tıkanma kanın kalp kaslarına ulaşmasını engeller; kalp krizi ve ani ölüm ortaya çıkar (Diamond, 1982).
Epidemologlar KKH’ının risk faktörleri üzerinde detaylı bir çalışma yapmışlardır. Yedi önemli fiziksel risk faktörü vardır:
•yaşlanma
•erkek olma
•sigara içme
•yüksek tansiyon
•yüksek kolesterol
•fiziksel hareketsizlik
•genetik.
•Bu listeye psikolojik bir risk faktörü de eklenmiştir: aşağıda ele alacağımız A tipi kişilik.
KORONER KALP HASTALIĞI ve A TİPİ KİŞİLİK
A tipi kişiliğin bir döşemeci tarafından keşfedildiği söylenmektedir. Kalp krizi geçiren hastalar üzerinde uzmanlaşmış bir doktorun ofisindeki koltukları döşemeye gittiğinde bekleme odasındaki koltukların ön taraflarının aşındığını arka taraflarının sağlam olduğunun farkına vardı. A Tipi kişilikler koltukların kenarına otururlar. Bu kişiler özellikle yollarına bir şeyler çıktığında 1) Abartılı acelecilik, 2) rekabet ve hırs ve 3) saldırganlık ve düşmanlık özellikleriyle tanımlanır.Aceleci olmayan, rahat ve sakin B Tipi kişiliğin tam zıttıdır. A Tipi kişilikler bir otobüsü kaçırdıklarında üzülürler. B Tipi kişilikler otobüsü kaçırdıklarında ise kendilerine “ Neden endişeleneyim ki? Başka bir otobüs ne de olsa gelecektir.” der. A Tipi kişilik çevreyi tehdit unsuru olarak görür ve sürekli tetiktedir. A Tipi kişilik özellikleri üç ya da dört yaşlarında bile başlayabilir (Steinberg, 1986).
Derinlemesine yapılan çoğu araştırma gösteriyor ki; insanlarda A Tipi Kişiliği daha fazla Koroner Kalp Hastası olma riski taşıyor:
-Batı Ortak Araştırması The Western Collaborative Study. 1960 yılının başlarında, daha önce hiç KKH belirtisi görülmemiş 3.200 çalışan erkek uzun süreli bir araştırmaya tabi tutuldu. Yapılandırılmış görüşmelerde A Tipi Kişiliği olduğu belirlenen erkeklerde KKH B Tipine oranla 2,2 kat daha fazla görülmüştür. Fiziksel risk faktörleri istatistiksel olarak kontrol edildiğinde A Tipinin hala KKH için iki kat risk taşıdığı görülmüştür (Rosenman, Brand, Jenkins, Friedman, Straus ve Wurm, 1975; Hecker, Chesney, Black ve Frautschi, 1988; Carmelli, Dame, Swan ve Rosenman, 1991).
-Framingham Kalp Araştırması The Framingham Heart Study. Anket ile A ve B Tipi sınıfından oldukları belirlenen ve hiçbir KKH belirtisi bulunmayan 1.600’den fazla kadın ve erkek üzerinde yaklaşık 8 yıl süren bir araştırma yapılmıştır. Beyaz yakalı A Tipi erkeklerin, beyaz yakalı B Tipine göre neredeyse 3 kat daha fazla KKH riski taşımakta oldukları ortaya çıkmıştır ( Haynes, Feinleib ve Kannel, 1980; Eaker, Haynes ve Feinleib, 1983).
A Tipi Kişilik
Betimleyici özellikler:
Öfke Potansiyeli
Aşırı kontrol ihtiyacı
Hırs
Acelecilik
Önüne geçildiğinde tepkiler:
Düşmanlık
Çaresizlik →KKH
Asabiyet
Uzun Süreli Acil Durum Reaksiyonu
A Tipi kişilik sahibi insanlar kontrol sağlayamadıkları zaman, bu kişilerde çaresizlik, asabiyet, düşmanlık ve uzun süreli acil durum reaksiyonları baş gösterir, bütün bunlar yüksek riskli Koroner Kalp Hastalığına neden olmaktadır.
-Belçika Kalp Hastalıklarını Önleme Çalışması The Belgian Heart Disease Prevention Trial. Zorlu bir teste tabi tutularak, sağlık durumlarının iyi olduğu gözlemlenen 2 bin erkek, A ve B Tipi arasında değerlendirmeye tabi tutuldu ve bu yaklaşık 5 yıl sürdü. A Tipine daha yakın seviyede olanların düşük olanlara oranla KKH olma riski 1,9 kat daha fazla olduğu gözlemlenmiştir (Kittel, Kornitzer, deBacker ve Dramaix, 1982).
-Genç Finliler Üzerinde Yapılan Kalp ve Damar Hastalıkları Riski Çalışması The Cardiovascular Risk in Young Fınns Study. KKH ya neden olan yaşam tarzı risk faktörleri 3,596 Finli çocuk ve genç yetişkin üzerinde 6 yılı aşkın bir süre boyunca araştırılmıştır. A Tipi olarak sınıflandırılan ergen erkeklerde sigara, alkol kullanımı ve fiziksel hareketsizlik gibi birçok alışkanlıkla ilişkili olan aşırı agresiflik durumu görülmüştür. Yüksek düzeyde agresiflik obezite ve hipertansiyon da dahil olmak üzere kalp hastalıklarına katkıda bulunan metabolik faktörlerde bir artışı da yordamıştır (Raitakari, Leino, Raikkönen ve ark., 1995; Ravaja, Keltikangas-Jarvinen ve Keskivaara, 1996).Bu görüş tartışmasız kabul gören bir görüş olmasa da (Cohen ve Reed, 1985; Shekelle, Hulley Neaton ve ark., 1985), çoğu araştırma genel nüfusta A Tipi Kişiliğin KKH için daha fazla risk altında olduğu sonucuna varmaktadır.
Erken kalkıp geç yatan, kılı kırk yaran, ticari, iş ya da politik yaşamında başarı için çabalayan biri yirmi beş ya da otuz yıllık didinmeden sonra muhtemelen tatmin olmuş bir şekilde şunları söyleyeceği bir noktaya erişmiş olacaktır, “Uzun yıllardır birçok şey kazanıp biriktirdin; keyfine bak”, aslında iş işten geçtiğinin farkında olmayarak.
Koroner Kalp Hastalığı Batı dünyasında diğer tüm hastalıklardan daha çok kişinin ölümüne sebep olmuştur. Amerikada 45 yaşının üzerindeki insanların yarısından fazlasının ölümünün sebebi bir çeşit kalp ya da dolaşım problemidir (Lachman, 1972; Weiner, 1977; Gillum, 1994; Eriksson, 1995). Kalp krizi ve ani ölümlerin pek çoğunun altında yatan durum arterioskleroz koroner arterlerin iç duvarlarındaki yağlanmadır. Bu tip bir tıkanma kanın kalp kaslarına ulaşmasını engeller; kalp krizi ve ani ölüm ortaya çıkar (Diamond, 1982).
Epidemologlar KKH’ının risk faktörleri üzerinde detaylı bir çalışma yapmışlardır. Yedi önemli fiziksel risk faktörü vardır:
•yaşlanma
•erkek olma
•sigara içme
•yüksek tansiyon
•yüksek kolesterol
•fiziksel hareketsizlik
•genetik.
•Bu listeye psikolojik bir risk faktörü de eklenmiştir: aşağıda ele alacağımız A tipi kişilik.
KORONER KALP HASTALIĞI ve A TİPİ KİŞİLİK
A tipi kişiliğin bir döşemeci tarafından keşfedildiği söylenmektedir. Kalp krizi geçiren hastalar üzerinde uzmanlaşmış bir doktorun ofisindeki koltukları döşemeye gittiğinde bekleme odasındaki koltukların ön taraflarının aşındığını arka taraflarının sağlam olduğunun farkına vardı. A Tipi kişilikler koltukların kenarına otururlar. Bu kişiler özellikle yollarına bir şeyler çıktığında 1) Abartılı acelecilik, 2) rekabet ve hırs ve 3) saldırganlık ve düşmanlık özellikleriyle tanımlanır.Aceleci olmayan, rahat ve sakin B Tipi kişiliğin tam zıttıdır. A Tipi kişilikler bir otobüsü kaçırdıklarında üzülürler. B Tipi kişilikler otobüsü kaçırdıklarında ise kendilerine “ Neden endişeleneyim ki? Başka bir otobüs ne de olsa gelecektir.” der. A Tipi kişilik çevreyi tehdit unsuru olarak görür ve sürekli tetiktedir. A Tipi kişilik özellikleri üç ya da dört yaşlarında bile başlayabilir (Steinberg, 1986).
Derinlemesine yapılan çoğu araştırma gösteriyor ki; insanlarda A Tipi Kişiliği daha fazla Koroner Kalp Hastası olma riski taşıyor:
-Batı Ortak Araştırması The Western Collaborative Study. 1960 yılının başlarında, daha önce hiç KKH belirtisi görülmemiş 3.200 çalışan erkek uzun süreli bir araştırmaya tabi tutuldu. Yapılandırılmış görüşmelerde A Tipi Kişiliği olduğu belirlenen erkeklerde KKH B Tipine oranla 2,2 kat daha fazla görülmüştür. Fiziksel risk faktörleri istatistiksel olarak kontrol edildiğinde A Tipinin hala KKH için iki kat risk taşıdığı görülmüştür (Rosenman, Brand, Jenkins, Friedman, Straus ve Wurm, 1975; Hecker, Chesney, Black ve Frautschi, 1988; Carmelli, Dame, Swan ve Rosenman, 1991).
-Framingham Kalp Araştırması The Framingham Heart Study. Anket ile A ve B Tipi sınıfından oldukları belirlenen ve hiçbir KKH belirtisi bulunmayan 1.600’den fazla kadın ve erkek üzerinde yaklaşık 8 yıl süren bir araştırma yapılmıştır. Beyaz yakalı A Tipi erkeklerin, beyaz yakalı B Tipine göre neredeyse 3 kat daha fazla KKH riski taşımakta oldukları ortaya çıkmıştır ( Haynes, Feinleib ve Kannel, 1980; Eaker, Haynes ve Feinleib, 1983).
A Tipi Kişilik
Betimleyici özellikler:
Öfke Potansiyeli
Aşırı kontrol ihtiyacı
Hırs
Acelecilik
Önüne geçildiğinde tepkiler:
Düşmanlık
Çaresizlik →KKH
Asabiyet
Uzun Süreli Acil Durum Reaksiyonu
A Tipi kişilik sahibi insanlar kontrol sağlayamadıkları zaman, bu kişilerde çaresizlik, asabiyet, düşmanlık ve uzun süreli acil durum reaksiyonları baş gösterir, bütün bunlar yüksek riskli Koroner Kalp Hastalığına neden olmaktadır.
-Belçika Kalp Hastalıklarını Önleme Çalışması The Belgian Heart Disease Prevention Trial. Zorlu bir teste tabi tutularak, sağlık durumlarının iyi olduğu gözlemlenen 2 bin erkek, A ve B Tipi arasında değerlendirmeye tabi tutuldu ve bu yaklaşık 5 yıl sürdü. A Tipine daha yakın seviyede olanların düşük olanlara oranla KKH olma riski 1,9 kat daha fazla olduğu gözlemlenmiştir (Kittel, Kornitzer, deBacker ve Dramaix, 1982).
-Genç Finliler Üzerinde Yapılan Kalp ve Damar Hastalıkları Riski Çalışması The Cardiovascular Risk in Young Fınns Study. KKH ya neden olan yaşam tarzı risk faktörleri 3,596 Finli çocuk ve genç yetişkin üzerinde 6 yılı aşkın bir süre boyunca araştırılmıştır. A Tipi olarak sınıflandırılan ergen erkeklerde sigara, alkol kullanımı ve fiziksel hareketsizlik gibi birçok alışkanlıkla ilişkili olan aşırı agresiflik durumu görülmüştür. Yüksek düzeyde agresiflik obezite ve hipertansiyon da dahil olmak üzere kalp hastalıklarına katkıda bulunan metabolik faktörlerde bir artışı da yordamıştır (Raitakari, Leino, Raikkönen ve ark., 1995; Ravaja, Keltikangas-Jarvinen ve Keskivaara, 1996).Bu görüş tartışmasız kabul gören bir görüş olmasa da (Cohen ve Reed, 1985; Shekelle, Hulley Neaton ve ark., 1985), çoğu araştırma genel nüfusta A Tipi Kişiliğin KKH için daha fazla risk altında olduğu sonucuna varmaktadır.